Юрій Шиповіч: По русиньскы в школі в Ужгороді говорити теперь ганьба

З першых уст о русиньскім вопросі на Підкарпатю в сучасности, а головно о ступні його проґресу або реґресу прочітате од актівісты, языкознателя і краєзнателя з Підкарпатя Юрія Шиповіча.

Вєдно з нашым респондентом будеме розкрывати общый образ русинства на Підкарпатю, аналізуючі його склад. І вже за традіційов поговориме з нашым респондентом о його ролі в русиньскім русі на Підкарпатю, а саме як середньошкольского учітеля, і редактора різных русиньскоязычных выдань.

Вступ

Юрій Шиповіч: Родив ся я на Підкарпатю, в селі Павлово, бывша Свалявщіна, теперь уже Мукачівщіна. Ту жыю і ту жыли мої предкы од 17-го столітя. Коріня ту нашы дуже глубокы.

Рахую себе Русином, і ціла родина моя русиньска. Мы прінціпіално говориме, ліпше повіджено, пробуєме говорити лем по нашому, жебы не забывати свій істочник – свій язык, жебы істочник тот цалком не высохнув. Моя дівка робить в русинськім телепроґрамі Русинська родина. Самы себе рахуєме Русинами. Но і ся стараєме донести через нашу културу правду до остатніх о тім, же русинство екзістовало і надале екзістує на Підкарпатю.

Многы чули, та і наісто знають, же соціално-політічна сітуація на Україні про Русинів не найліпша. І розвивати хоцьяке прорусиньске двиганя дуже тяжко за такых условій. Не много ся змінило іщі з часів СССР, коли русиньска народность была заказана, бо політічна влада незалежной Україны робить вшытко про тото, абы стерти память про нашу русиньску історію.

Першы контакты з русиньскым вопросом

Юрій Шиповіч: На высокошкольскы штудії пішов єм на Ужгородьску універзіту, на Катедру україньской філології, котра на тот час была розсіячом русинофобства (рр. 1990 -1995). Но я то втогды так на то не позерав. В штудію єм ся одрізняв высоков успішностьов, і быв єм возлюбленым знамого україньского языкознателя Любоміра Белея (Белей, рр. 1962-2018, быв актівным протівником русинства, позн. ред.).

Увага на русиньскый вопрос, і його цілкову екзістенцію, ся так не звертала, хоць «процесы» вже проходили. На тот час вже фунґувало Общество Подкарпатьскых Русинів і зачали першы скандалы ся появляти. Тямлю, же з першыма нагнітанями довкола русиньского вопросу єм ся стрітив десь в третім річнику на конференції в УжНУ. Такой нашы універзітны педаґоґы Юрій Балега вєдно із свойов женов Надійов Ференц нас, штудентів ідучіх на дану конференцію, «конзултовали» перед зачатком конференції, же там будуть Русины і треба выступати проти них. На конференції были притомны небіжчік Олекса Мишанич, котрый на тот час іщі доста лоялно односив ся ід Русинам, і вызначный русиньскый історік, професор Павел Роберт Маґочій, чій выступ врыв ся в мою память до днесь. По конференції мої думкы і погляды ся почали міняти, і на русиньску проблематіку почав єм позерати цалком з іншого угла. Може то коріня, а може в душі я досправды тым жыв.

Зясь, в першім або другім річнику я з містныма штудентами старали сьме ся говорити не по україньскы, лем по русиньскы, хоць на зачатку 1990-ых нихто з нас ани не знав, же такый термін як русиньскый язык екзістує. Така властна языкова комуніта была сформована на підсвідомій ровині, членом котрой хотів стати каждый, докінця і Галичаны.

Проєкт Русиньскы народны (недільны) школы на Підкарпатю

Юрій Шиповіч: По скінчіню універзіты тота конференція ся забыла і новы виджіня стратили свою актуалность. Даякый час по штудіях єм учітельовав, а пак на зачатку 2000-ых років выбрав єм ся на заробіткы до Портуґалії. Поробив єм пару років за граніцьов, а так єм ся вернув домів за родинов. В тот час на Підкарпатю якраз ся почав актовізовати  русиньскый рух, і отворяли ся першы русиньскы школы, но у моїм роднім селі така школа не фунґовала. І фактічно, прощеный Василь Сарканіч, русиньскый діятель на Підкарпатю, покликав мене робити до русиньской школы в селі Плоскоє, што на Свалявщіні. І так до року 2008 єм учітельовав у плоскій школі в рамках проєкту Русиньскых народных (недільных) школ.

Взяв єм на себе таку одповідность, бо не мав єм чім ся іншым заняти. Не можу повісти, же я ся до того несерьйозно ставляв, або поверьхно ся односив, я ся до того нияк не ставляв. Мені треба было найти чім ся загуряти, бо якраз єм ся вернув із заробітків. В містну політіку іти і діти ся в тоты вшыткы депутатьскы двиганя я не хотів. Мі основно русинство ани імпоновало, так як я дуже люблю нашу історію і нашу співанку.

Із самого початку роботы у школі єм тримав прорусиньску позіцію. Треба повісти, же у плоскій школі нам, учітелям, час од часу давали доста якостну літературу. І прочітуючі тоты книжкы, я почав ся міняти дословно на очах, і вже десь за рік я быв на твердых русиньскых позіціях.

В русинській школі єм робив од року 2005, а вже у році 2008 Василь Саркніч умер, та і онедовго по його смерти проєкт Русиньскы народны (недільны) школы у даній школі перестали фунґовати про недостаток фінанцій. Небіжчіка Василя Сарканіча памятам як дуже порядного і харізматічного чоловіка, за ним люди ішли.

На зачатку 2000-іх років Свалявщіна наісто одрізняла ся русиньскым духом од другых підкарпатьскых реґіонів. Чомусь Ужгород і Мукачово раховали себе «вождями», но найбівше Русинів было в Сваляві. Почас перепису у році 2001 то ся і вказало, же на Свалявщіні бівше ся люди голосило за Русинів, чім в остатніх реґіонах. Тоты і многы далшы факты одкрывали мі очі на реалность русинства.

Памятам свій першый русиньскый урок в Мукачові в 4-ій або 6-ій школі, то вже не памятам точно, выступав там Василь Матола (русиньскый писатель і поет позн. ред) із своїма віршами. По выслуханю декламації стихів по нашому быв єм натілько враженый, же аж єм ся задыхав. Доты я не розумів і не знав, же так мож было – писати, творити, декламовати по русиньскы, а не лем дома по нашому «приказувати». З того памятного про мене моменту, што бы ся не робило і кто што бы не казав, я точно знаю, же по русиньскы квалітно дасть ся робити хоцьшто без хоснованя вшелиякых русізмів. Майже кажде русиньске слово вже треба з глубока вытігати, бо піднимати тот лексічный пласт стоїть за то.

Асімілація Русинів на Підкарпатю проходить доста успішно, і мы з вами в тім выросли. Но то, што я чув на свої властны уха, мі доказало, же русиньскый язык мож одродити і запустити в школах. Література на русиньскім языку буде прекрасна. Період выданя Грамматики руського языка Івана Гарайды при Підкарпатьскім обществі наук (рр. 1941-1944) потверджує реалность створіня русиньской літературы на основі жывой бісіды. Было написано приблизно 200 новел подля штандарту Гарайды, і чітам їх з великым потішіньом.

Факултатівный предмет «Рідный край» про 8-му аж 11-ту класу

Юрій Шиповіч: По смерти В. Сарканіча Русиньскы народны (недільны) школы розділили ся на 2 ґрупы через різны незгоды. Я керовав єднов ґрупов школ, а другов – Валерій Падяк. З фінанцованьом было дуже тяжко, нам помагали містны подникателі. Наш колектів робив вшытко на максімум, і то вытримало рік.

А пак за ідейов Михаіла Алмашія я розробив факултатівный курз «Рідный край» на 35 лекцій, розділеных на такы пласты як етноґрафія, історія і русиньска література. Треба підчеркнути, же факултатівны годины в школах спонзорує держава, зато од успішности того нового проєкту дуже много залежало. В сполуавторьстві з Ю. Шимоном пробороли сьме тот проєкт через Інштітут іноваційных техноголоґій у Києві. Наслідно быв выданый учебник, котрый роздав єм по школах. Нажаль, процесу спущіня факултатівного курзу по школах Підкарпатя не было.

Но вшыткы тоты рокы я веду свій авторьскый проґрам «Рідный край» у плоскій школі, і  мушу повісти, діти суть заінтересованы. Урокы ся стараю проводити інтерактівно, наприклад з учениками мы походили вшыткы замкы і музеї, а поданый матеріал підкріплюю ці то філмом, ці мултімедіялнов укажков на інтернеті. Вкладаю ся як можу. Коли просять даяку конзултацію, все з радостьов поможу і повім што і як.

Факултатівный предмет «Рідный край» проводить ся раз до тыждня од 8-ой до 11-ой класы, і я безперервыно над тым роблю. Заінтересованы діти доста успішно посувають ся. У році 2019 двоє моїх учеників были оцінены на МАНУ (Мала академія наук Україны) з русиньскыма темами. Єден штудент здобыв у области перше місце з темов односно Адолфа Добряньского, а друга штудентка была друга з темов о Александрови Митракови.

Значіть, не можеме твердити, же русиньскы темы цалком ся блокують, лем мусять быти добрі розроблены. Правда, вшытко русиньске ся мусить давати як закарпатьске.

Періодічне выданя Отцюзнина

Юрій Шиповіч: Періодічноє выданя Отцюзнина скінчіло свою роботу про многы проблемы. Першов важнов завадов стало фінанцованя, як резултат сполупраці з Укрпоштов (Україньска пошта, позн. ред.). Было солідне чісло предплатителів, і майже ся дарило выплачати поштовы вытраты за їх рахунок. А кедь не стачіло грошей, та то были невеликы кошты, котры сьме здобывали через містных подникателів. В такім дусі діяла новинка два і пів року.

Далше  почали не вшыткы посланы чісла приходити до своїх предплатителів, бывало і по 30 чісел, што не приходили на адресу. Люди злостно на такы казусы реаґовали, і часточно ся почали одписовати.

І третьов вже веце неофіціалнов причінов став мій особный фактор. У мене не было ни праздника, ни нич. І Різдво, і Пасха у мене єднако вызерали як і каждый робочій день – я і компютер 24 на 7. Спочатку пропоновав єм, же ся зречу позіції головного редактора, но колектів не хотів без мене робити. Мы до остатнього пробовали найти выход із сітуації. Юрій Продан старав ся через Общество Духновіча найти поміч з фінанцованьом у Областній раді, но там не хотіли.

На Підкарпатю не жыє ани єдно друковане выданя довго окрім Унікума. Хоць і  Отцюзнина мала много дописователів і матеріалу было много толкового, до нас писали і кандідаты наук, знамы історікы, краєзнателі, но то не могло просто так ся само на плаву держати. Од дакторых текстів у мене дух захапляло, честно, я ся горжу тыма публікаціями. Но обробляти матеріалы за другыма досправды тяжко і про мене єдного то было много.

Актівность Юрія Шиповіча в іншых проєктах

Юрій Шиповіч: Русиньскый културоґічный клуб быв зареґістрованый 1-го септембра 2019-го року, основательом котрого єм я. За тот доста короткый час продуктівность клубу є не мала. Членами клубу є 12 скушеных і креатівных людей. Кажду ініціатіву вєдно ся стараєме втілити до жывота.

 

Яркым прикладом є выданя нашого Альманаха днешньої русиньскої літературы. Перше і друге чісло было выдане за підпоры  Общества Духновіча, а саме його члена Юрія Продана. Окрім того пішла прорусиньска популарізація і в медіах. Сполупрацуєме з Юрійом Капацом, котрый на просторах свого інтернетового выданя іҐазета публікує великый обєм нашых матеріалів. А также далшы інтернетовы выданя, такы як Фенікс Слово і Голос Карпат, мають важну роль в пропаґації русинства. В телевізії тыж маєме підпору, кедьже моя дівка робить на Русиньскій Родині.

Списовный русиньскый язык на Підкарпатю

Юрій Шиповіч: Основным арґументом русинофобів є то, же у нас не є кодіфікованой ґраматікы. Та вкажте мі кодіфіковану ґраматіку, котра была у 19-ім столітю. Я і мій колектів робиме за ґраматіков Анны Меґелы, но то не прінціпіално, мож было брати і хоцьяку бівше-менше нормалну другу.

На Підкарпатю є така тендеція писати ґраматікы кому не лінь, і людям далекым до філолоґії і наукы обще. Можуть высмівати, же на Підкарпатю 20 ґраматік, но досправды суть помеджі нима і толковы. Нам не так залежыть за яков ґраматіков робити, бо основнов нашов задачов є донести жыве русиньское слово до людей. Проблема скорше в тім, же самы писателі ани в єднім своїм тексті ся не можуть притримати єдного цілістного прінціпу. Даколи єдно слово знають написати в 3-ох різных варіантах.

Зато іщі раз бісідую, за яков ґраматіков писати не є головне, важным, абы ся дотримовала єдна форма. На тоту тему уже было дуже много. Дописователі заганяють свої роботы, а мы їх ґраматічно обробляме. А они потім крітікують нас як спеціалістів. Довгый час мы ішли на уступкы, но теперь наша редакція серьйозніше і осторожніше ся до того односить і робиме вшыткы тексты під єдну форму.

Сучасна доба розвитку русинства на Підкарпатю

Юрій Шиповіч: Каждый день ся стрічаю з тым, же нашу історію не знають ани самы Русины. Добрі, же днесь є інтернет і Facebook, появляють ся веце інформованы і школованы о русиньскім вопросі люди. Коли іщі лем єм зачінав робити в русиньскій школі, та я не мав скоро жадны помагаючі матеріалы про діти, жебы потвердити свої слова. Велику роль зограла моя авторіта учітеля. Нияка віра в русинство з боку дітей там і близко не была, они просто мі вірили.

Ясне діло, вже втогды в школі находили ся поєдны учітелі, котры нагваряли діти, же я російскый шпіон. Нащастя, з дітми я все находив общый язык, і знав єм їм обяснити подобны провокації.

Но а теперька сітуація з єдного боку мож повісти ліпша, бо вже не треба  мене або мою авторіту, бо процес заглубеный. На інтернеті днесь можеме видіти вшелиякы розмаїты жрідла русиньского обсягу, котрый є досправды популарный помеджі молодыма людми. І як колись у моїй молодости Галичаны переходили на русиньскый язык, бо так было авторітетніше в універзітнім крузі, то таксамо теперь тоты Галичаны пишуть по русиньскы на Facebook, бо такый тренд. Про русинство ту суть дуже файны покажчікы, бо в такім контексті русиньску літературу выпускати легше. За моїх часів роботы у русиньскій школі были лем такы русиньскы авторы як Василь Матола, Роман Пищальник, Іван Ситар, прощеный Іван Петровцій, і на тому быв конець списка. А на даный момент можеме слідовати явный проґрес, наприклад в році 2020 быв выданый Альманах днешньої русиньскої літературы і там вже были представлены творчі доробкы 26-ох авторів, і се іщі не вшыткы роботы были приняты. Наприклад, у 2019-ім році было лем 17 авторів.

Серце ся радує коли говрять по нашому хоць сітуація на Підкарпатю не з легкых. І то видіти вольным оком. Перше, што приходь в голову, то вечур памяти Олґы Кіроловны Прокоп. Там выступала їй внучка, котра робила у нас в школі, і їй тяжко ся говорило по нашому, та час од часу мусила переходити на україньскый язык. А што втогды пак казати за другых?! Кедь она у нас робила такой як скінчіла педаґоґічноє учілища і мала 17 років. Правда, виджу, же она чіста така і старать ся говорити по русиньскы, но не іде то так як бы ся хотіло.

Найгірша сітуація в Ужгороді, де по русиньскы говорити в школі ганьба. Наприклад в Мукачові з тым уже легше. Памятам як подавали сьме документы дівкы до МДУ (Мукачівска державна універзіта, позн. ред.), і деканка спокійно чісто по русиньскы говорила і ани україньскы слова не пробувала підберати. А прийдеш до Ужгорода,  та там нашу бісіду не чуєш. І виділо бы ся, же то нашы два основны русиньскыы центры на Підкарпатю, а такый великый розділ.

На селах так само суть языковы проблемы, бо люди пробують ставати «културнішыма». Кругом всядыль вбивають в голову, же русиньска бісіда, то селяньска бісіда і так лем «гуканы» і «рагулі» говорять. Часто ся стрічаю з тым, як самы матери пробують переучіти своїх дітей на «нормалну бісіду».

Люди ідуть за масов, а не за істинов. Так было все. Но і суть люди, котры розумлять тоту проблему, і зачінають переходити на русиньскый язык холем з домашніма.

ТЕКСТ НАПИСАНЫЙ В ПРЯШІВСКЫМ СТАНДАРДІ РУСИНЬСКОГО ЯЗЫКА

 Каріна Муляр

ЛЕМ FM